Mówiąc o literaturze fantasy i jej źródłach nie sposób nie wspomnieć o J.R.R. Tolkienie. Tolkien był prekursorem współczesnej literatury wymienionego wyżej gatunku, Tego niezwykłego autora od najmłodszych lat interesowały mity, legendy, baśnie oraz stare, zapomniane, martwe języki. Z biegiem czasu, gdy zainteresowania mitami i legendami zaczęły się przeobrażać się w zawód Tolkiena, stwierdził, iż gdzieś tam, w tych prastarych opowieściach, znajduje się zagubione dziedzictwo Brytyjczyków. Z czasem zaczął marzyć, aby owo dziedzictwo odkryć i przybliżyć ludziom. Z tego właśnie powodu Tolkien wolał być nazywane odkrywcą niż twórcą. W tym momencie zaczęły się prace nad Mitologią Śródziemia.

Motyw Matki Ziemi i Biblia

U Tolkiena wielokrotnie spotykamy motyw Matki Ziemi. Można wyróżnić dwie bohaterki spełniające taką rolę w Śródziemiu. Pierwszą z nich jest Varda z Silmarillionu. Varda była jedną z Valier- anielskich dusz kształtujących powierzchnię Ziemi. Tak Elfowie, jak i Ludzi czcili ją i uważali za opiekunkę. Drugą taką postacią jest Galadriela. Pani Elfów we Władcy Pierścieni miała zadanie utrzymać krainę Elfów- Lothlorien- z dala od niebezpieczeństw. Miała nie pozwolić na to, aby wkradło się tam zło.

Obu tym postaciom Tolkien dodał również cechy Matki Chrystusa. To właśnie do Galadrieli i do Vardy zwracają się bohaterowie w chwilach najcięższych dla nich prób. Co więcej, z Galadrielą wiąże się również opowieść o biblijnej grzesznicy- Marii Magdalenie. Maria Magdalena żałowała swoich grzechów, więc zostały jej wybaczone. Podobną sytuację mamy we Władcy Pierścieni. Galadriela pochodzi z plemienia Elfów, które zbuntowały się i wyszły z Błogosławionego Królestwa. Za karę Majarowie zamknęli jej drogę powrotu do tego miejsca. Jednak Galadriela żałowała swojego nieposłuszeństwa. Widać to w scenie, w której została poddana próbie. Ma okazję wziąć Pierścień dla siebie i stać się najpotężniejszą osobą Śródziemiu, ale nie robi tego. Wykazała skruchę i żal za popełnione w młodości błędy. W nagrodę grzechy zostały jej wybaczone i Galadriela po wielu tysiącach lat mogła wrócić do Amanu.

Postaci posiadające swoje źródło w legendach

Wiele postaci z dzieł Tolkiena wzorowanych jest na legendach.

Pierwsi czytelnicy Władcy Pierścieni zdziwieni byli, że to nie Bilbo jest głównym bohaterem kolejnej powieści Tolkiena. Faktycznie, początkowo to właśnie on miał odegrać kluczową rolę. Jednak z biegiem czasu Tolkien uświadomił sobie, że Bilbo jest zbyt rozrywkową postacią do tak ważnej misji. I tu pojawił się problem. Kto ma zastąpić Bilba w roli Powiernika Pierścienia? Autor nie mógł wprowadzić syna Bilba, ponieważ nie było o nim wzmianki w Hobbicie. Odpowiedź na swoje pytanie Tolkien znalazł w legendach. Bratankiem króla Artura jest pan Gawen- wzór rycerza. Gawen posiada wszystkie cechy, których Artur oczekuje od idealnego wojownika. Bohater poematu Beowulf również jest siostrzeńcem króla. Z czasem sam Beowulf zostaje królem. I w ten sposób do akcji Władcy Pierścieni włączony został Frodo- bratanek Bilba.

Kolejną zagadką jest postać Gandalfa. Wiele osób kojarzy go z Merlinem. Niestety błędnie. Faktem jest, że obaj podobnie wyglądają, jednak na tym ich podobieństwa się kończą. Merlin opanował zdolność czarnoksięstwa. Gandalf posiadał nadprzyrodzone zdolności, jednak ich źródło było inne. Pochodziły one z wyższych rejonów- było czymś w rodzaju daru, którego nie da się nauczyć tak jak czarnoksięstwa. Na kim więc wzorowany jest Gandalf? Odpowiedź jest tylko jedna- na skandynawskim bogu Odynie. Gandalf i Odyn są nie tylko podobni do siebie wizualnie. Obaj posiadają nadprzyrodzoną siłę, najszybsze rumaki na ziemi, obaj potrafią czytać runy oraz odbywają dalekie wędrówki. Jest również jeszcze jedna ważna rzecz. Odyn tak samo jak Gandalf często wyrusza w misje, których inni nie są w stanie zrozumieć. Gandalf nagle musi opuścić drużynę, aby walczyć ze złymi mocami w Dol Guldur. Jednak Bilbo i Krasnoludowie nie są w stanie pojąć wagi misji Gandalfa. Oczywiście pomiędzy Odynem a Gandalfem są również różnice. Przede wszystkim Odyn jest bogiem, a Gandalf tylko wysłannikiem Valarów. Odyn często bywa okrutny i barbarzyński podczas gdy Gandalf jest raczej esencją miłosierdzia i litości. Ponadto Odyn potrafi zmieniać się w zwierzęta, a Gandalf nie ma tej zdolności.

Inną ważną postacią, która ma swoje korzenie w legendach jest Gollum. Jego pierwsze imię- Smeagol, w języku staroangielskim oznacza „drążący tunele”. Bardzo trafnie oddaje to charakter Golluma oraz to, co lubi robić. Postać ta wzorowana jest na jednym z bohaterów skandynawskiej legendy o Sigurdzie. Jest nim Andvari- król karłów. Andvari posiada niezliczone skarby, w tym najcenniejszy- magiczny pierścień (zupełnie jak Gollum). Pewnego dnia skarby te zostały skradzione, a Andvari rzuca na nie klątwę. Obie te postaci łączy jeszcze jedna cecha. Gollum bardzo lubił jeść ryby. Andvari natomiast mieszkał nad stawem pełnym ryb, które również chętnie zjadał.

Kolejnym przykładem inspiracji legendami i mitami są Jeźdźcy Rohanu. Są oni wzorowani na opisach Anglosasów. Począwszy od strojów, a skończywszy na języku. Jeźdźcy Rohanu mają nawet niemal identyczny herb.

Motyw Atlantydy

Tolkiena często nawiedzał ten sam koszmar- wielka powódź zalewająca lądy. Autor twierdził, iż jest to sen o Atlantydzie. Był nawet przekonany, iż jest to wspomnienie odziedziczone po jednym z jego przodków, który przeżył tę katastrofę. Tolkien sądził, że sen ma w sobie jakieś przesłanie, które trzeba zrozumieć. W tym celu stworzył swoją własną Atlantydę- wyspę Numenor. Była ona darem dla ludzi, którzy wspomogli Elfów w walce ze złem. Numenor, tak jak Atlantyda, był wspaniałą wyspą, na której funkcjonowała niezwykle wysoko rozwinięta cywilizacja. Jednak obie te wyspy spotkała taka sama kara za takie przewinienie. W obu tych miejscach zaczęto odwracać się od Boga. Z tego powodu tak Atlantyda jak i Numenor zostały zatopione.

Kierunki geograficzne u Tolkiena

Pisząc swoją Mitologię, Tolkien oparł kierunki geograficzne na sytuacji Anglosasów.

Południe– W starożytności drogi na południe od Wielkiej Brytanii prowadziły ku wielkim mocarstwom takim jak Rzym. To samo możemy zaobserwować we Władcy Pierścieni. Drogi na południe od Shire prowadzą do Gondoru- mocarstwa w dziele Tolkiena.

Północ– tutaj nie ma niespodzianki. Drogi na północ od Wielkiej Brytanii wiodły ku zimnym rejonom. Tak samo jest w Mitologii Śródziemia.

Zachód– W starożytności zachód był dla Wielkiej Brytanii czymś tajemniczym. Nikt nie wiedział co znajduje się za dalekim oceanem. Tak też zrobił Tolkien w swoim dziele. Zachód był miejscem, gdzie znajdowało się Błogosławione Królestwo- Aman. Nie przez przypadek właśnie tam się ono znajdowało. W starożytności wierzono, że zachód, miejsce gdzie słońce udaje się na spoczynek, jest miejscem niezwykłych krain.

Wschód– Dla Wielkiej Brytanii wschód był kierunkiem, z którego nadciągało zagrożenie. Przede wszystkim ze strony Skandynawów. Tak samo jest we Władcy Pierścieni. To właśnie na wschodzie od Hobbitonu leży Kraj Cienia- Mordor. 

Przedmioty mające korzenie z legendach

We Władcy Pierścieni możemy zaobserwować fragment, w którym Bilbo wręcza swój miecz Żądło Frodowi. Bilbo nie podał tego miecza wprost do ręki Froda, tylko wbił go w drewnianą belkę. Podobny motyw możemy spotkać w islandzkiej legendzie o Volsungu. Jeden z jej bohaterów wbija miecz w drzewo aż po rękojeść, a następnie mówi, że miecz należeć będzie do tego, kto go wyciągnie. Wielu próbowało, lecz bezskutecznie. Dopiero po długim okresie czasu przychodzi Sigmunt, który wyciąga miecz bez żadnych kłopotów. Podobny motyw widzimy także w legendzie o królu Arturze, którzy wyciąga miecz ze skały.

Swoje korzenie w legendach ma również zwierciadło Galadrieli. Jest ono czymś na wzór wyroczni. Najsławniejsza wyrocznia, którą można spotkać w dziełach literackich znajduje się w Delfach. Traktowano ją niezwykle poważnie. Galadriela ostrzegała przez autentycznością obrazów, które można było zobaczyć w jej zwierciadle. To była wspólna wada wszystkich wyroczni. Ukazywały one często obrazy niezrozumiałe lub dwuznaczne.

Dlaczego Elfowie są wysocy?

Kolejną zagadką jest to, dlaczego Elfowie są tacy wysocy w dziełach Tolkiena. Wyobrażamy je sobie jako małe, latające stworzenia z różdżkami. Do takiego stanu rzeczy doprowadził Szekspir. To właśnie on zaczął przedstawiać elfy w takiej postaci. Tolkien bardzo nie lubił takiego obrazu. Twierdził, że Szekspir odegrał niewybaczalną rolę w takiej wizji elfów. W starych legendach skandynawskich Elfowie są przedstawiani właśnie jako wysokie, dość silnie stworzenia- silniejsze od ludzi, jednak słabsze od bogów. Dokładnie tak samo jest u Tolkiena.

Beowulf

Głównym dziełem, które inspirowało Tolkiena był mający 1000 lat, staroangielski poemat- Beowulf. Poemat ten przedstawia dzieje trzech zwaśnionych ze sobą narodów, które zapominają o dzielących je różnicach i stają do walki przeciwko wspólnemu wrogowi. Czytając to dzieło bardzo łatwo można znaleźć analogie w świecie Tolkiena.

Wiele decydujących momentów w dziełach Tolkiena rozgrywa się w jaskiniach i pieczarach. Ot choćby Bilbo znajduje Pierścień w jaskini. Później walczy również przeciwko smokowi, który zamieszkuje pieczarę. Gandalf Szary roczy walkę z Balrogiem nigdzie indziej, jak właśnie w jaskini. W Beowulfie decydujące starcie także odbywa się w grotach. Główny bohater poematu schodzi do jaskini znajdującej się na dnie mętnego stawu, aby stoczyć walkę z potworem nękającym ludność. Uczony badacz legend, Joseph Campbell twierdził, iż zejście do jaskini symbolizuje walkę z ciemnymi stronami duszy i umysłu bohatera. Walka ta, według Campbella, jest nawet ważniejsza od samego starcia z potworem. Ot choćby przypadek Aragorna. Człowiek ten nie bał się właściwie niczego. Dopiero zejście do podziemi Morii budzi w nim lęk i trwogę z niewyjaśnionych właściwie przyczyn.

Tolkien przywiązuje duże znaczenie do opisu sal biesiadnych, w których ucztują wojownicy. Można tu wspomnieć chociażby obszerny opis Sali Kominkowej w domu Elronda w Rivendell. Taką samą sytuację mamy w Beowulfie. To właśnie w sali biesiadnej terroryzowani są przez potwora Duńscy wojownicy. Innym przykładem mogą słowa, który Tolkien używa do opisu Złotego Dworu w Meduseld: Blask od niego bije szeroko w krąg. Dokładnie takich samych słów do opisu sali biesiadnej użył autor Beowulfa.

U Tolkiena spotkać można również kilka nazw własnych, które w podobnej formie występują w Beowulfie. Jeden z królów skandynawskich w Beowulfie nazywa się Fródi. Imię to bardzo przypomina Froda z Władcy Pierścieni. Inną zaadoptowaną przez Tolkiena nazwą jest określenie orków. Pochodzi ono od użytego w Beowulfie słowa orceans. W staroangielskim poemacie nazywano tak różnego rodzaju potwory.

We Władcy Pierścieni możemy zaobserwować podobne powiązania fabularne jak w Beowulfie. Ot choćby rytuał, któremu poddani zostali członkowie Drużyny Pierścieni przy wejściu do dworu w Meduseld. Musieli oni zgłosić się do odpowiednich strażników i złożyć u nich broń. Dopiero potem mogli wejść. Podobne rozwiązanie zostało zastosowane w Beowulfie. Innym przykładem może być kradzież kradzież złotego pucharu przez Bilba z jaskini Smauga. Po owej kradzieży smok wylatuje na powierzchnię i w zemście pustoszy okolicę. Smok w Beowulfie również padł ofiarą kradzieży i także w akcie zemsty dokonuje zniszczenia okolicy.

Kalewala

J.R.R. Tolkien czerpał również inspiracje z fińskiej epopei Kalewali. Kalewala jest zbiorem mitów i legend, które miały na celu obudzić w finach tożsamość narodową. Tak Kalewala jak i Silmarillion zaczynają się od opisu stworzenia Świata. Nie byłoby w tym nic dziwnego gdyby nie to, że imiona Bogów obu mitologii brzmią bardzo podobnie. W Kalewali mamy Ilmatara, a w Silmarillionie Iluvatara. 

W Kalewali mamy również cząstkową odpowiedź na to, co zainspirowała Tolkiena do stworzenia Jedynego Pierścienia. Został tutaj bowiem opisany pewien przedmiot. Nazywa się on Sampo. Był to mały młynek, który produkował niezliczone ilości pieniędzy, ziarna i soli. Zapewniał bogactwo i potęgę. Jednak z biegiem czasu o Sampo zaczynają się toczyć liczne wojny. Sampo wywołuje podobne katastrofy jak Jedyny Pierścień- upadek moralny i wojnę.

W Kalewali jest również jedna postać, która niezwykle inspirowała Tolkiena. Chodzi o człowieka iminiem Kullervo. Jego odpowiednikiem w Śródziemiu jest Turin Turambar. Obaj są banitami, obaj przypadkowo zakochują się w swoich siostrach, które potem popełniają samobójstwo. Poszukują zemsty, lecz przynosi to tylko złe skutki. W końcu obaj giną prosząc swe miecze o śmireć.

Czerwona Księga Hergestu

Tolkien powiadał, że Hobbit i Władca Pierścieni są pamiętnikiem jednego z niegdyś żyjących hobbitów. Księga ta ma nazywać się Czerwona Księga Marchii Zachodniej. Bardzo podobny tytuł nosi dzieło zawierające walijskie legendy: Czerwona Księga Hergestu.

Wnioski

Widać więc, że Świat stworzony przez J.R.R. Tolkiena pełen jest różnych motywów, które spotkać można w legendach. Podobieństwa zaprezentowane w tym artykule, to tylko mały zalążek tego, co naprawdę można znaleźć. Mam nadzieję, że dotrwaliście do końca i że udało mi się uzmysłowić Wam, że J.R.R. Tolkien miał nie tylko niesamowitą wyobraźnię ale i wiedzę o mitach i legendach z różnych stron świata.